भारतीय इतिहासातील काही व्यक्तिमत्वे काळाच्या पल्याड जाऊन अनंत काळासाठी लोकांच्या हृदयात स्थान मिळवतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे त्यापैकीच एक भव्य, असामान्य आणि परिवर्तनाचा शिल्पकार ठरलेले व्यक्तिमत्व. ६ डिसेंबर हा दिवस दरवर्षी देशाला अंतर्मुख करणारा बाबासाहेबांच्या स्मृतींना नतमस्तक होण्याचा महापरिनिर्वाण दिन.
बालपणातील संघर्षातून उभा राहिलेला ऋषितुल्य विचारवंत! महानायक जन्मत: दलित, अस्पृश्य म्हणून जगाच्या अन्यायाच्या सावटाखाली आले. पण त्यांचा आत्मविश्वास, जिज्ञासा आणि ज्ञानाची भूक ही कोणत्याही दडपशाहीपेक्षा प्रखर होती. शाळेत पिण्याच्या पाण्यापासून सुरू झालेला अपमानाचा अनुभव पुढे संपूर्ण समाजव्यवस्था बदलण्याची उर्मी बनला. बाबासाहेबांनी शिक्षणाला केवळ पदवी मिळवण्याचे साधन नव्हे, तर मुक्तीचा मार्ग मानले. न्यूयॉर्कची कोलंबिया विद्यापीठ, लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स, बार अॅॅट लॉ जगातील सर्वोच्च शैक्षणिक शिखरे त्यांनी जिंकली. भारतीय समाजातील सर्वात वंचित वस्तीसाठी हा क्षण आशेचा किरण होता “आमच्यातलाच एक जगाच्या रंगमंचावर उभा आहे!”
मनुवादाच्या परंपरेतून मानवतेकडे वाटचाल! बाबासाहेबांचे जीवन हे संघर्षाचे नव्हे तर प्रतिकाराचे प्रतीक आहे. त्यांनी भोगलेल्या अन्यायांचा राग कधी स्वतःपुरता मर्यादित नव्हता; तो संपूर्ण समाजासाठी क्रांतीचे बीज होता. त्यांनी अस्पृश्यता, वर्णव्यवस्था, सामाजिक भेदभाव, विषमता यांना वेळोवेळी आव्हान दिले. महाडचा चवदार तळा सत्याग्रह, नाशिकचा कालाराम मंदिर प्रवेश आंदोलन, शोषितांच्या आवाजाला दिलेला पहिला बुलंद नारा. ही सारी क्रांती केवळ आंदोलन नव्हती; ती मानवाच्या समानतेची लढाई होती.
भारतरत्न संविधानशिल्पी: नव्या भारताचा आराखडा! १९४७ नंतर देशाच्या हातात स्वतंत्रतेची किल्ली आली, पण न्याय, समानता आणि स्वातंत्र्याचा दरवाजा अजून उघडायचा होता. ही जबाबदारी ज्याच्यावर आली तो व्यक्ती वेळेने सिद्ध केले डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे भारतीय संविधानाचे ‘शिल्पकार’ का म्हटले जातात. संविधान-सभेतील असंख्य चर्चांमध्ये बाबासाहेबांनी एकच ध्येय डोळ्यासमोर ठेवले “भारतातील प्रत्येक नागरिकाला न्यायाने जगण्याचा अधिकार मिळाला पाहिजे.” आज आपण जी लोकशाही श्वासात घेतो, त्याचा पाया बाबासाहेबांनी घातला.
बौद्ध धम्म स्वीकार मानवतेची नव्याने व्याख्या! १४ ऑक्टोबर १९५६ रोजी त्यांनी नागपूरात बुद्धांचा धम्म स्वीकारला. हे धर्मांतर केवळ धार्मिक क्रांती नव्हे, तर सामाजिक मुक्तीचा महामार्ग होता. बाबासाहेब म्हणाले होते “मी हिंदू म्हणून जन्मलो, पण हिंदू म्हणून मरणार नाही.” धम्मस्वीकाराच्या क्षणी लाखो अनुयायांना त्यांनी नवा विचार दिला शांतता, करुणा, समता आणि विवेक.
‘महापरिनिर्वाण’ समाजाच्या हृदयात कायमचा उजेड! ६ डिसेंबर १९५६. मानवतेला दिशा देणारा विचारांचा सूर्य अस्त पावला, पण त्याचे प्रकाशकिरण आजही समाजाला दिशा देतात. मुंबईतील चैत्यभूमी आजही लाखो भाविकांच्या श्रद्धेचा आणि आत्मचिंतनाचा केंद्रबिंदू आहे. महापरिनिर्वाण हा अंत नव्हे, तर विचारांचे अमरत्व आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे जीवन हे स्मरण करून देते की ‘संघर्ष जन्मजात असू शकतो’, पण पराभव कधीही जन्मजात नसतो. ज्ञान, आंदोलन आणि न्यायाच्या मार्गाने कोणताही मनुष्य इतिहास घडवू शकतो.
आजच्या काळातील बाबासाहेबांची गरज! आज देशात विकास, अधिकाऱ्यांचा कारभार, समाजातील विषमता, शिक्षणाचे प्रश्न, रोजगार, सामाजिक सलोखा या सगळ्यांमधून बाबासाहेबांचा मार्ग नवे उत्तर शोधतो. ते फक्त एका समाजाचे नेते नव्हते ते भारतीय लोकशाहीचे प्राण, समतेचे प्रवर्तक आणि नव्या युगाचे शिल्पकार होते.
महापरिनिर्वाण दिन हा शोकाचा दिवस नाही; तो आहे प्रेरणेचा दिवस. बाबासाहेबांनी दाखवलेला मार्ग म्हणजे विचारांची प्रखरता, संघर्षाची तयारी, न्यायाची तडफड आणि मानवतेची पुण्याई. दरवर्षी ६ डिसेंबर आपल्याला हाच संदेश देतो “परिवर्तनाची सुरुवात नेहमी एका ज्वालाग्राही मनापासून होते.” आणि तो ज्वालाग्राही मन म्हणजेच महामानव डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
